Superzintuigen

Het leek zó echt dat hij het koele, ronde oppervlak kon aanraken. En het was volmaakt glad, als van een glazen pilaar. Hoewel Michael Watson wist dat er niets vóór hem stond, kon hij het heftige gevoel van de aanraking niet negeren. Deze hoogstpersoonlijke sensatie, die door zijn eigen hersens teweeg werd gebracht, was niets nieuws voor hem. Steeds als hij de koele, bitterzoete smaak van munt proefde, gebeurde het weer met overrompelende echtheid.

Men schat dat 1 op de 25.000 mensen soms eenzelfde zintuiglijke sensatie als Michael Watson ervaren. Zijn merkwaardige vermogens zijn wetenschappelijk beschreven door de Amerikaanse neuropsycholoog Richard E. Cytowic. In de leerboeken heet Watson een “synestheticus”, iemand bij wie de zintuigen zich op een rare manier, maar opmerkelijk consequent met elkaar vermengen.

Zintuiglijk woordenspel

Watson ervaart een onwillekeurige uitwisseling van tastzin en smaakzin, maar er zijn veel andere vormen van synesthesie bekend. Een van Cytowic’s andere proefpersonen beweert woorden te kunnen proeven — kleine veranderingen in de spelling beïnvloeden volgens haar zelfs de smaak. Zoals ze Cytowic als volgt uitlegde in het Amerikaanse blad Psyche: “Sommige woorden zijn een complete ’ervaring’ doordat ze smaak, vorm en temperatuur hebben…. ‘Lori’ smaakt als vlakgom, maar ‘Laurie’ citroenachtig.”

De meeste synesthetici ervaren een wisselwerking tussen hun gehoor en hun gezichtsvermogen, wat bekend staat als “kleuren horen”. De proefpersoon “S” vertelde de Russische psycholoog Alexander Luria hoe hij zich voor het eerst bewust werd van het horen van kleuren. Als kind moest hij de woorden van een Hebreeuws gebed leren. “De woorden kwamen in mijn geest terecht als wolkjes stoom of spatten… Zelfs nu zie ik die wolkjes of die spatten nog als ik bepaalde geluiden hoor.”

Volgens een onderzoek in Cambridge heeft misschien wel 1 op de 2100 mensen deze vorm van synesthesie. Omdat deze begaafdheid een gelukkig leven niet in de weg staat, hebben duizenden synesthetici waarschijnlijk nooit een medische verklaring gezocht voor hun fascinerende interzintuiglijke waarnemingen.

Synesthesie is al eeuwen bekend, maar weinig psychologen hebben het verschijnsel serieus en methodisch onderzocht. Veel psychologen, met hun wetenschappelijke achtergrond, hebben problemen met het onderzoeken van een verschijnsel dat zich niet systematisch voordoet. Daar komt nog bij dat een aanzienlijk aantal synesthetici melding heeft gemaakt van paranormale ervaringen, zoals helderziendheid, paranormale geneeskracht en psychokinese, het vermogen om voorwerpen op afstand te beïnvloeden.

Is het verschijnsel echt?

Sceptische wetenschappers kunnen synesthetici eenvoudig afdoen als personen met normale zintuiglijke vermogens, en een te grote fantasie. Maar de synesthetici houden vol dat hun ervaringen even echt zijn als alle andere. Als mensen die kleuren horen een geluid opvangen, verschijnen er direct kleuren voor hun ogen. Deze kleuren ontstaan niet alleen in de verbeelding, ze lijken buiten hun lichaam aanwezig te zijn.

In sommige gevallen lijken de kleuren te zweven op een doorzichtig tv-scherm, een paar centimeter van de ogen verwijderd. De kleuren volgen steeds op de geluiden die iemand in zijn leven hoort, en wat nog vreemder is, dezelfde geluiden genereren steeds dezelfde kleuren.

Bij alle vormen van synesthesie treft men deze hoge graad van echtheid en consistentie aan.

Gelijke reacties

Neem het geval van een door Cytowic onderzochte jonge man, die “audiomotorische synesthesie” vertoonde. Dit is een van de vreemdste vormen van synesthesie, waarbij de “patiënt” gedwongen wordt om verschillende lichaamshoudingen aan te nemen, die corresponderen met de geluiden die hij hoort. De proefpersoon kon fysiek reageren zowel op willekeurige geluiden als op het gesproken woord. Het wonderlijke was dat deze jonge man jaren later bij een test dezelfde fysieke reacties had op dezelfde woorden en geluiden.

Deze ervaringen mogen grappig lijken, het is welhaast onmogelijk om je voor te stellen wat het betekent om een synestheticus te zijn. Dat komt omdat synesthesie in feite een vorm van veranderd bewustzijn is. De meeste mensen kunnen daarom alleen maar een glimp opvangen van de bizarre wereld van synesthetici door een hallucinogene drug te nemen.

Psychedelische wereld

Van LSD, dat door de CIA werd bestudeerd als een middel om de geest te beïnvloeden, is ruimschoots bekend dat het synesthesie veroorzaakt. Mensen die hebben geëxperimenteerd met mescaline en psilocybine maakten ook gewag van interzintuiglijke waarnemingen, net als sommige zware hasj-gebruikers. In tegenstelling tot de echte synesthesie, duurt de door drugs opgewekte synesthesie maar kort, en gaat hij gepaard met een dissociatie van de werkelijkheid. Toch lijken veel van de synesthetische LSD-beelden opmerkelijk veel op die van echte synesthetici.

Het verband tussen LSD en natuurlijke synesthesie is door laboratoriumproeven bevestigd. In de jaren dertig bestudeerde Heinrich Klüver, een onderzoekspionier aan de Universiteit van Californië, de visuele hallucinaties van mensen die kleuren horen. Na uitgebreide gesprekken met veel synesthetici kon hij vier soorten beelden onderscheiden die een indeling vormden van alles wat ze zagen. Dat waren wirwarren van lijnen en raatvormige patronen, spinnewebben, tunnels, kegel-vormen en spiralen.

Bijna 40 jaar later leidde de Universiteit van Californië een reeks onderzoekers op om deze speciale patronen, “vormconstanten” genoemd, te herkennen. Toen de onderzoekers onder toezicht LSD kregen toegediend, konden ze bijna alle visuele hallucinaties die ze kregen, categoriseren met behulp van deze vormen. Het mechanisme dat natuurlijke synesthetische ervaringen veroorzaakte, leek ook psychedelische hallucinaties te produceren.

Het is interessant dat vormconstanten over de gehele wereld dikwijls voorkomen in schilderijen en handwerk, evenals in prehistorische rotstekeningen, waarvan men nu denkt dat ze gemaakt zijn onder invloed van plantaardige hallucinogenen. Het is ook bekend dat deze visuele patronen vaak voorkomen als een opmaat voor buitenlichamelijke, mystieke en bijna-dood ervaringen.

Andere werelden?

Het is misschien niet verwonderlijk dat het verband tussen synesthesie, vormconstanten en bewustzijnsverandering heeft geleid tot speculaties over het bestaan van een innerlijke, wellicht spirituele dimensie, die onder bepaalde omstandigheden inbreekt in de fysieke werkelijkheid. Geloven in zo’n wereld ligt in feite aan de basis van iedere godsdienst. En een toenemend aantal theoretische wetenschappers vindt het aannemelijk dat er, gezien het feit dat we hersens hebben die een spirituele ervaring kunnen ondergaan, een spirituele essentie moet zijn die de kosmos doordringt.

Synesthetici melden dan ook dat hun meest intense ervaringen soms gepaard gaan met duidelijke voorgevoelens en buitenlichamelijke gewaarwordingen, alsof ze in twee werelden tegelijk leven. Is het mogelijk dat synesthetici op de een of andere manier “afgestemd” zijn op een andere werkelijkheid?

Natuurlijke oorzaken

De reguliere wetenschap wil vanzelfsprekend niets te maken hebben met iets dat naar mystiek smaakt. In zijn boek The Man who Tasted Shapes (De man die vormen proefde?) waarschuwt Cytowic voor de verleiding om een spirituele duiding te geven aan de vormconstanten. Hij vindt het waarschijnlijker dat deze patronen speciaal zijn ontworpen om door onze hersens te worden herkend, om te kunnen communiceren en te overleven. Hoe dat in zijn werk gaat, vermeldt hij niet.

De wetenschappers die zo tegen het idee van een paranormale werkelijkheid zijn gekeerd, zijn echter niet in staat om uit te leggen wat nu eigenlijk synesthesie veroorzaakt. Een tijdlang dacht men dat mensen kleuren konden horen vanwege een conditionering — bijvoorbeeld omdat ze als kinderen gekleurde alfabetblokken hadden gebruikt. Maar bij nader onderzoek viel deze mogelijkheid af.

Het is ook onwaarschijnlijk dat kleuren horen wordt veroorzaakt door associatie. Hoewel sommige woorden, zoals “lucht” en “vuur” duidelijke kleurassociaties hebben, is er geen verklaring voor de willekeurige, maar consequente manier waarop synesthetici de duizenden andere woorden in hun vocabulaire met kleuren benoemen.

Nu er zoveel vooruitgang is geboekt in de neurologie en de genetica, denken sommige wetenschappers dat de sleutel tot de synesthesie misschien ligt in de erfelijkheid. Zolang synesthesie bekend is, weet men dat het in hele families voorkomt. Zo kwam de Russische schrijver Vladimir Nabokov — de auteur van de omstreden roman Lolita — uit een familie van synesthetici. Toen hij als kind klaagde dat zijn houten letterblokken alle de verkeerde kleur hadden, begreep zijn moeder hem precies. Nabokov trouwde met een “synesthetische vrouw” en hun zoon, Dimitri, bleek ook een synestheticus te zijn.

Overgeërfde eigenschap

Toen Nabokov in 1962 over deze begaafdheid in zijn familie sprak, vertelde hij dat de waarnemingen van zijn zoon een mengsel leken te vormen van de synesthetische ervaringen van zijn vrouw en hemzelf. De letter “M”, bijvoorbeeld, leek voor Vladimir roze, voor zijn vrouw blauw, maar voor hun zoon was het helder paars.

Ondanks deze erfelijkheid denken veel psychologen dat synesthesie een overblijfsel is uit het bewustzijn tijdens onze vroege jeugd. Men denkt dat pasgeborenen van nature synesthetisch zijn. De Amerikaanse psychologe Daphne Maurer meent dat de zintuigen van kinderen “niet erg gedifferentieerd zijn, maar nog vermengd in een synesthetische warboel.”

Opvallend is ook dat kleine kinderen ontvankelijk zijn voor paranormale verschijnselen als herinneringen aan vorige levens, helderziendheid en het buigen van metalen voorwerpen. Kan het zijn dat onze zintuigen tijdens onze jeugd minder beperkt zijn door de natuurwetten, waardoor we een andere werkelijkheid kunnen waarnemen? Het lijkt erop dat hi-tech hersenscans deze theorie bevestigen. Alleen bij mensen die kleuren kunnen horen, wordt de visuele cortex — het gebied van de hersens dat beelden creëert — actiever wanneer ze geluiden waarnemen. Dit wijst erop dat synesthesie te maken heeft met communicatie tussen gebieden van de hersens die anders los van elkaar staan.

Op zoek naar theorie

Het is nog te vroeg om te zeggen wat deze gegevens betekenen voor ons begrip van het menselijk brein. Maar als de wetenschap kan ontdekken waardoor deze vreemde wisselwerking van zintuigen ontstaat, en waarom deze voor de meesten van ons verloren gaat in onze latere jeugd, krijgen we misschien meer inzicht in de aard van het bewustzijn en de werkelijkheid.

In de taalkunde spreekt men van synesthesie bij het vertalen van gewaarwordingen in het ene zintuiggebied met termen van ander: schreeuwende, zachte en harde kleuren. Er zijn zelfs mensen die aan de dagen van de week een bepaalde kleur toedichten; welke kleur heeft een dag als vandaag voor u?