Hoe hersenen religieuze ervaringen creëren

Jim woont in Californië en hij beoefent een extreme sport. Hij verkent zijn eigen grenzen echter niet met behulp van de zwaartekracht of door uitputting. Zijn uitrusting bestaat uit een verduisterde kamer, een blinddoek, oordoppen en acht magnetische spoelen die verbonden zijn met een PC en ook met zijn hoofd door middel van een Velcro hoofdband.

Jim’s wedstrijd speelt zich af in zijn binnenste. Het doel dat hij nastreeft is het verbeteren van zijn bewustzijn. Hij maakt hierbij gebruik van ervaringen die over het algemeen aangeduid worden als religieus of spiritueel. De spoelen en het computerprogramma, dat bekend staat onder de naam Shakti hoofdset, zendt magnetische impulsen die bepaalde delen van zijn hersenen stimuleren. Deze delen worden in verband gebracht met een verhoogd bewustzijn. Jim beweert dat hij het afgelopen jaar op verschillende tijden buitenlichamelijke ervaringen heeft gehad. Hij voelde onder andere een verfrissende zeebries en de aanwezigheid van andere wezens.

Tijdens een informatief weekend heeft de uitvinder van de Shakti hoofdband, Todd Murphy, gesproken. Er waren ook Sufi dansers, muziek van John Tavener, psychologen, neurologen en vele andere aanverwante beroepen vertegenwoordigd. De kern van de gesprekken spitste zich toe op de vraag: “De evolutie, ervaring en uitdrukking van de religieuze impuls — wat er voor zorgt dat de hersenen deze produceren en waarom”.

Jarenlang hebben onderzoekers zich afgewend van exotische ervaringen zoals hallucinaties, bijna-dood ervaringen en “boodschappen van het goddelijke”, omdat er geen manieren waren om deze zaken op een wetenschappelijke manier te bestuderen. Maar sinds het bewustzijn academisch gezien tot de geaccepteerde onderwerpen is gaan behoren kan men niet langer om deze zaken heen. Als het geheugen en de verbeelding toegewezen kan worden aan bepaalde groepen neuronen, zou het dan niet zo kunnen zijn dat ‘het één zijn met het universum’ het gevolg is van overbelaste hersencellen?

Traditioneel gezien probeerde men deze ervaringen te stimuleren met behulp van hallucinogenen of psychedelische kruiden en drugs. Dit is echter sinds de jaren 60 van de vorige eeuw verboden terrein voor individuen en onderzoekers. Maar dat is echter weer aan het veranderen. Er zijn onlangs vergunningen in de V.S. afgegeven die toestaan dat er onderzoek wordt gedaan naar de heilzame werking van extasy en paddestoelen bij het behandelen van psychologische ziekten zoals post traumatische stress en andere aandoeningen.

Het kan een teken aan de wand zijn dat het opperste gerechtshof van de Verenigde Staten net voor kerstmis de uitspraak deed dat de leden van een Braziliaanse kerkgemeenschap in Nieuw-Mexico toegestaan werd om gebruik te maken van ayahuasca, een hallucinogeen kruid, tijdens ceremonies. Ayahuasca werd lange tijd gebruikt door Zuid-Amerikaanse sjamanen vanwege de visioenen die er door werden veroorzaakt.

De dichter Allen Gindsberg probeerde het uit in de jaren 50 tijdens een poging om zijn bewustzijn te vergroten. “Ik rende naar buiten en begon over te geven,” zo schreef hij. “Ik was helemaal bedekt met slangen, ik voelde mezelf een slang. Er was een aureool van slangen te zien rond mijn lichaam en ik voelde me een slang die het universum uitbraakte.”

Het ontraadselen van het hoe en waarom een chemische stamppot een slangenvisie veroorzaakt zou een enorme wetenschappelijke uitdaging vormen. Het zou alleen al een uitdaging zijn om te weten te komen welke gebieden van de hersenen erbij betrokken zijn. Gedurende de afgelopen 100 jaar hebben neurologen gegevens verzameld over het gedetailleerde verhoogde bewustzijn in de hersenen van mensen die lijden aan epileptische aanvallen. Onlangs heeft de observatie van dergelijke patiënten aanwijzingen gegeven over de werking van het zenuwstelsel dat buitenlichamelijke ervaringen (BDE) veroorzaakt.

“Ik lag in bed en stond op het punt om in slaap te vallen toen ik me bewust werd van het feit dat ik vlakbij het plafond was beland en neerkeek op mijn lichaam,” zo begon een artikel in het British Medical Journal van december 2004. Volgens de schrijver, Olaf Blanke, een Zwitserse neuroloog, ervaart 10% procent van de mensen BDE’s vanwege hun epilepsie. Deze mensen hebben die ervaringen omdat ze deel uitmaken van hun aanvallen. Zolang ze deze ervaringen blijven houden wordt de kans groter dat we het gedeelte van de hersenen dat verantwoordelijk is kunnen vinden. Hij is tot de conclusie gekomen dat één en ander te maken heeft met een storing in de temporale hersendelen. Deze bevinden zich aan beide zijden van het hoofd waar twee hersendelen die de waarneming en het ruimtelijke besef vormen samen komen.

De ontdekking dat de ongecontroleerde aanvallen door neuronen in de hersenen van een aan epilepsie lijdend persoon een variëteit van gewijzigde mentale uitingen teweeg kan brengen inspireerde dr. Michael Persinger, neuroloog aan de Laurentian University in Ontario, een poging te wagen om te kijken of hij deze kon repliceren door middel van het stimuleren van de temporale kwabben van proefpersonen. Hij gebruikte hiervoor magnetische impulsen. Hij ontwierp en bouwde hiervoor in de jaren ’80 Kamer C002B, ook bekend onder de naam “Hemel en Hel”. In deze kamer werden tot nu toe meer dan 1000 proefpersonen onderworpen aan proeven waardoor zij de aanwezigheid van geesten bemerkten.

Persingers kamer, waarvan de Britse aarts-theïst Richard Dawkins was, is wat een mainframe uitvoering van de draagbare Shakti set die Todd Murphy tijdens zijn toespraak gedemonstreerd heeft.

Wat anderen hebben ervaren in Kamer C002B was grotendeels afhankelijk van hun cultuur en hun geloofsovertuiging. Sommigen zagen Jezus, de maagd Maria, Mohammed of de hemelgeesten. Anderen met een meer dan vaag geloof in UFO’s vertelden over een gebeurtenis die alles weg had van een standaard ontvoering door buitenaardse wezens.

Het radicale aan de Shakti apparatuur is dat het de hersenstimulatie in de handen van het persoon plaats in plaats van onder de controle van laboratorium personeel. Dit kan wel eens een nieuwe toekomst inluiden. Zoals een Amerikaanse schrijver eens zei: “Het begrijpen van een mystieke gebeurtenis zonder er één te hebben is alsof een eunuch seks probeert te begrijpen”.

Tot dusver heeft Murphy ongeveer 100 sets van £130,00 verkocht, voornamelijk aan mannen tussen de 40 en 60 die geïnteresseerd waren in “onderzoek van hun algemene bewustzijn”. De meeste van hen zijn niet zoals Jim op zoek naar extreme ervaringen. Murphy zegt hierover: “Ze willen zich alleen beter voelen of hun spirituele bezigheden, zoals meditatie, verdiepen.”

Duidelijk is gebleken dat deze weg naar religieuze ervaringen niet bijster populair is bij vrouwen die maar zo’n 15% van zijn clientèle vormen. Nu de religieuze ervaringen serieus worden genomen door de neurologie komen er steeds meer theorieën in de schijnwerpers. Dr. Andrew Newberg van de Universiteit van de Pennsylvania School of Medicine gelooft, bijvoorbeeld, dat de patronen van de hersenactiviteit van mensen die bidden of mediteren goed passen bij de ervaringen die zij melden.

Hoe dieper de meditatie, zegt hij, des te meer activiteiten er worden waargenomen in de hersendelen die verbonden zijn aan de aandacht en de krachtigste emoties. Op hetzelfde moment verstomt de activiteit van het gedeelte van de hersenen dat mensen oriënteert in hunbesef van de tijd. “Het resultaat is dat de grenzen van het ik zijn vervagen waardoor er een intens gevoel van een zijn met het universum ontstaat,” zo zegt hij. De grote vraag die overblijft is: Is de hele menselijke gewaarwording op het gebied van de spirituele en paranormale gewaarwordingen niet meer dan ongebruikelijke patronen van hersenactiviteit? Persinger en Murphy schijnen het hierover niet eens te zijn.

Persinger kwam eerder in Time magazine omdat hij gezegd zou hebben: “God is een voorwerp van het brein,” terwijl Murphy, die ook voor dit onderwerp was geïnterviewd zou hebben gezegd dat zijn doel louter en alleen bestond uit het “verbeteren van de spiritualiteit en niet uit het vervangen ervan.”

Rita Carter, wetenschappelijk adviseur en schrijfster van een neuro-wetenschappelijk boek met de titel Mapping the Mind, heeft een gebeurtenis beschreven waarin ze “één werd” met de vlam van het gasfornuis, vervolgens met de hele kamer en tenslotte met het gehele universum. Was dit dan niet meer dan een kwestie van instabiele temporale kwabben in vergelijking tot de wetenschap dat epilepsie niet meer is dan een instabiliteit van de hersenen - of is er meer aan de hand? “Onderzoekers ontdekken dat er gewone hersengolven gebruikt worden die alle transcendentale ervaringen veroorzaken,” zegt ze. “Het zijn de wetenschappelijke verklaringen die variëren. Maar wat echt tot de verbeelding spreekt is dat de bewijzen erg sterk zijn en dat de normale dagelijkse realiteit een creatie van het brein is.” “Het is echter overduidelijk dat de hersenen in staat zijn om een versie van de realiteit te tonen die verschillen van de ‘normale’ belevingswereld. Hoe komt het dat het brein op die manier geëvolueerd is en waarom is onze cultuur zo tegen het onderzoeken ervan?”