Slapend wakker: wat dromen ons vertellen

Leest u deze zin echt of droomt u dat u deze zin leest? Dr. Keith Hearne neemt ons mee in droomland.

Het was een prachtige ochtend toen ik wakker werd. Ik stond op, waste me, kleedde me aan, ontbeet en wachtte op de schoolbus. Ik stond met klasgenootjes te praten toen er plotseling een knal klonk en ik wakker werd. Ik stond op, waste me, kleedde me aan, ontbeet, stapte op de bus en arriveerde op school. Daar gooide een jongen een boek naar mijn hoofd en door de klap werd ik wakker. Deze keer stond ik op, waste me, ging naar school en was tijdens de pauze net aan een meisje aan het vragen me te knijpen — om te zien of ik nou droomde of niet — toen mijn moeder me wakker maakte.

Ik haastte me om op tijd op school te komen, vertelde mijn vrienden daar over wat er allemaal was gebeurd, en alles ging prima tot aan de lunch, toen het brandalarm afging. Paniek alom. Iemand struikelde over me heen en ik ontdekte dat ik mijn been had bezeerd. Ik werd wakker in bed — het was donker en de wijzers van de klok gaven 2 uur in de ochtend aan. Sliep ik? Pas tegen bedtijd de volgende dag wist ik zeker dat ik wakker was.

Welkom in de wereld van de droom. Het hierboven beschreven nachtmerrie-achtige scenario is een voorbeeld van het — gelukkig zeldzame — fenomeen van wakker zijn en toch slapen. De beelden die je ziet als je slapend wakker bent, zijn zo nauwkeurig, levendig en gedetailleerd dat je er volledig van overtuigd bent echt wakker te zijn. De paradoxale illusie van ontwaakt te zijn is een van de vele soorten droomervaringen. Maar wat is een droom nu precies?

Dromen worden meestal geassocieerd met een fase van de slaap die rapid-eye-movement (REM) wordt genoemd en die na het in slaap vallen ongeveer om de 90 minuten plaatsvindt. Dromen worden weliswaar aan REM gekoppeld, maar dat wil niet zeggen dat ze een centrale rol spelen in de belangrijkste functie van REM — wat die functie ook is. Een groot aantal theorieën versterkt alleen maar het feit dat we niet weten waarom we dromen of waarom we een REM-slaap hebben. Wat we wel weten, is dat dromen een enorm potentieel hebben en boodschappen overbrengen van een dieper deel van onze psyche dat meer weet dan wijzelf.

Carl Jung vond dromen fascinerend. Hij geloofde dat ze de sleutel waren tot het collectieve onbewuste en dat ze veel over de samenleving onthulden.

Praten met God

In de oudheid was men al gefascineerd door dromen; er werd over geschreven en men ontwikkelde de methode van droomincubatie. Daartoe ging de dromer, na een aantal wasrituelen, in een speciale tempel slapen om zo een betekenisvolle communicatie met de goden te bevorderen. De resulterende droom werd dan door experts geïnterpreteerd.

Dromen interpreteren

In de Middeleeuwen werd belangstelling voor dromen als hekserij veroordeeld, wat een grote lacune veroorzaakte in het denken over het onderwerp tot aan de 19de eeuw, toen verscheidene auteurs met observaties en theorieën naar voren kwamen.

Sigmund Freud “ontdekte” het onbewuste en geloofde dat het “rare” van dromen wordt veroorzaakt door een deel van het onbewuste dat directe seksuele gedachten tracht te verbergen voor de meer delicate gevoeligheden van het bewuste. Carl Jung en anderen waren het niet eens met dat bizarre concept, en meenden dat dromen veel andere, positievere aspecten van ons innerlijke zelf onthullen. De meest recente benadering, die van David Melbourne en ondergetekende, heeft meer weg van de Romeinse techniek, maar voegt een systematisch referentiesysteem toe. Dit accentueert consistente verbanden en onthult het onderliggende droomthema. De techniek erkent ook dat iedereen zijn eigen individuele associaties met de elementen van een droom heeft. Het lijkt er in wezen op neer te komen, dat dromen bewuste en onbewuste gedachten reflecteren, die in de visuele taal van het symbolisme worden gepresenteerd, maar wel binnen de beperkingen die door de verschillende slaapfasen worden opgelegd.

Bedraad

In de slaaplaboratoria kan op wetenschappelijke manier op de verschillende slaapfasen toezicht worden gehouden. De persoon in kwestie wordt “bedraad” door met lijm of tape elektroden aan schedel, gezicht en lichaam te bevestigen, om zo hersengolven, oogbewegingen en spieractiviteit te kunnen meten. Soms worden ook de hartslag en ademhaling gevolgd. Deze metingen kan men zien op een polygraaf of op een computerscherm. Elke “bladzijde” van de metingen wordt “gescored” zodat de sequentie en duur van elk van de slaapfasen in grafische vorm kan worden weergegeven.

Hoewel niemand zeker weet wat de functie van REM-slaap is, staat vast dat het een primitief fenomeen betreft, dat zich voordoet bij alle dieren.

Telepathische dromen

Men dacht vroeger dat de REM-slaap — en misschien ook wel de droom — essentieel was. De gezondheid van mensen die van hun REM-slaap werden beroofd, bleek immers op korte termijn achteruit te gaan. Aan de andere kant bleek dat bepaalde medicijnen, inclusief antidepressiva, de REM-slaap volledig onderdrukten zonder nadelig effect op de lange termijn. Met de ingang van het computertijdperk leek het onvermijdelijk dat sommige mensen een analogie zouden trekken tussen de werking van hersenen en dromen. Anderen zagen dromen als een nevenproduct van een sorteringssysteem voor informatie. Maar het feit dat REM-slaap niet echt noodzakelijk blijkt te zijn, neemt dit soort theorieën de wind uit de zeilen.

Door de eeuwen heen zijn er altijd mensen geweest wier dromen telepathische of waarschuwende informatie bevatten. Hoewel men in de psychologie — vooral de gedragspsychologie — zulke ideeën tot voor kort afkeurde, begint men nu meer open te staan voor de mogelijkheid. Sommige moedige onderzoekers hebben in slaaplaboratoria zelfs experimenten uitgevoerd met droomtelepathie en voorkennis. Een reeks experimenten van Montague Ullman bijvoorbeeld, verschafte aanwijzingen die het idee ondersteunen dat men in dromen huidige en toekomstige informatie kan ontvangen.

Veel van het hedendaagse onderzoek naar dromen concentreert zich op de “lucide” soort, waarbij de dromer er zich volledig van bewust is in een droom te verkeren en de omgeving onder controle kan houden.

Lucide dromen

Ik ontdekte veel dingen die we nog niet wisten, onder andere dat lucide dromen echte dromen zijn die gedurende de REM-slaap plaatsvinden. Ik stelde ook vast dat dromen in echte tijd gebeuren en niet “in een flits” voorbij zijn.

Lucide dromen hebben een enorm creatief potentieel. Uit de droomtoestand zijn tenslotte talrijke kunstwerken en wetenschappelijke theorieën ontsproten. Veel componisten hebben muziek geschreven die ze in hun droom hadden gehoord, net zoals de verhalen van schrijvers vaak voorkomen uit wat ze hebben gedroomd. Zo kreeg Robert Louis Stevenson het idee voor Dr Jekyll en Mr Hyde terwijl hij aan het dromen was. De chemicus Frederich Kekule realiseerde zich plotseling dat een benzeenmolecuul een ringstructuur heeft na een droom waarin hij zag hoe dansende atomen zich transformeerden tot een slang met zijn staart in zijn bek. En Dmitry Mendeleyev zag het periodiek systeem van elementen in zijn droom.

Otto Loewi kreeg een Nobelprijs voor zijn ontdekking dat nervale transmissie van chemische aard is — een ontdekking die hij deed tijdens een droom. Elias Howe vervolmaakte de naaimachine nadat hij een droom had gehad waarin hij werd bedreigd door indianen wier speren gaten in de uiteinden hadden. Onnodig te zeggen dat er nog talloze andere voorbeelden zijn. In de oudheid kende men “prodromalische” dromen die een waarschuwing bevatten over een op handen zijnde ziekte van de dromer. Misschien waren deze dromen wel gebaseerd op de onbewuste herkenning van vroege fysieke symptomen van de ziekte in kwestie. Het is mogelijk dat men in de toekomst een ziekte in een veel vroeger stadium kan ontdekken en dat de krachtige interactie tussen geest en lichaam kan worden gebruikt om tijdens de lucide droomtoestand een ziekte te genezen.

Dromen op het internet

Binnen 20 jaar zal het mogelijk zijn om terwijl iemand droomt, de visuele inhoud van de droom te “monitoren”. De zo verkregen informatie zou dan kunnen worden overgebracht naar virtuele realiteit-systemen zodat de personen en situaties uit de droom opnieuw kunnen worden beleefd terwijl men wakker is — zowel door de dromer zelf als door anderen. Binnen kort zullen we allemaal via het Internet in elkaars dromen kunnen delen.

Het slapen bestaat uit twee verschillende stadia, Slow Wave Sleep (SWS, “Langzame Golven Slaap”) en Rapid Eye Movement (REM, “Snelle oogbewegingen-slaap”). De laatste wordt met dromen geassocieerd. We dromen elke nacht ongeveer twee uur. De twee stadia wisselen elkaar af in een cyclus die ongeveer 90 minuten duurt. Dit wordt veroorzaakt door een afname en toevoer van verschillende chemische stoffen aan de basis van de hersenen. SWS wordt willekeurig verdeeld in vier stadia en wordt geassocieerd met snurken, slaapwandelen en in de slaap praten. Gedurende de REM-slaap is de ademhaling minder diep, sneller en veranderlijker dan tijdens SWS. Af en toe is er een uitbarsting van REM en dan kan men de ogen zien bewegen. Vreemd genoeg is het hele spierstelsel van de mens — op dat van de ogen na — totaal verlamd gedurende REM, hoewel het ademhalen doorgaat. Daarnaast doet zich erectie van de penis bij mannen en vergroting van de clitoris bij vrouwen voor. Verlamming tijdens de slaap, nachtmerries en bedrieglijk wakker zijn, horen alle bij de REM-slaap. De REM-fasen worden gedurende het slapen steeds langer, die van SWS steeds korter. Dit betekent dat de eerste helft van de nacht gewoonlijk SWS, en de tweede meestal REM-slaap is.