Dood gewenst: wanneer vervloeking levens kost

Zelfs in deze tijd gaan er verhalen over mensen die worden “dood gewenst” — maar zijn die gebaseerd op feiten? Peter Hough onthult hoe wetenschappers omgaan met een fenomeen dat maar niet wil verdwijnen.

Het begon allemaal toen nachtclubeigenaar Finis Ernest met een ernstige astma-aanval in het Veterans Administration Hospital in Oklahoma City werd opgenomen. Hij kon snel worden ontslagen, maar binnen zes maanden lag hij er weer, ditmaal leidend aan stuiptrekkingen. De doktoren konden geen oorzaak vinden en, schijnbaar helemaal opgeknapt, werd Ernest weer ontslagen. Binnen twee dagen kwam hij opnieuw het ziekenhuis per brancard binnen, happend naar adem en meer dood dan levend. Weer knapte hij op, maar inmiddels leed hij aan een depressie. Verbaasd over de toestand van zijn patiënt, ondervroeg Dr. James Mathis, één van de specialisten, Ernest en realiseerde zich al snel dat de bijna-fatale ziekten zich telkens hadden voorgedaan nét nadat Ernest een bezoek aan zijn moeder had gebracht. Na die conclusie mocht Ernest weer naar huis — onder de voorwaarde dat hij niet meer bij zijn moeder langs zou gaan. Ernest stemde daarmee in, maar kort na zijn vertrek uit het ziekenhuis werd hij gevonden, snakkend naar adem. Een half uur later was hij dood.

Finis Ernest.

Moeders vloek

Vastbesloten om Ernest’s geheimzinnige dood verder te onderzoeken, ontdekte Dr. Mathis dat de vader van de overledene was doodgegaan toen Ernest een tiener was, waardoor de jongen was overgeleverd aan de nukken van zijn dominante moeder. Mevrouw Ernest gebruikte de invloed die zij over haar zoon had om elk deel van zijn leven te controleren, inclusief zijn nachtclub, waarin ze compagnon was. De zaak floreerde totdat Ernest besloot een bod op de nachtclub te accepteren. Zijn moeder was woedend en begon haar zoon te bedreigen. “Verkoop de club,” waarschuwde ze, “en er zal je iets vreselijks overkomen.” Minder dan twee dagen later werd Ernest getroffen door een astma-aanval, maar hij besloot de verkoop tóch door te zetten. Zijn moeder bleef bij haar dreigementen en haar zoon’s gezondheid begon snel te verslechteren, waardoor de reeks ziekenhuisopnamen begon. Terwijl hij in het ziekenhuis lag, bekende Ernest aan Dr. Mathis dat de onmacht van de doktoren voor hem bewees dat zijn moeder’s “magie” werkte. Dr. Mathis ontdekte ook dat Ernest zijn moeder kort voor zijn dood nog had gebeld om te vertellen dat hij met het geld uit de verkoop een nieuw bedrijf wilde beginnen waarvan zij geen deel zou uitmaken. Mevrouw Ernest herinnerde hem aan de “vreselijke gevolgen” van zijn daden. Binnen het uur was Ernest dood. Dr. Mathis noemde het geval Ernest een “moderne versie van een voodoo-dode” — een term die antropologen gebruiken om slachtoffers van vervloekingen en hekserij te beschrijven.

De ontdekking van de tombe van de Egyptische farao Tutankhamon in 1925 ging gepaard met geruchten over een vloek op ieder die de grafkamer had ontheiligd. Ondanks beweringen dat velen slachtoffer werden van de vloek, blijft het feit overeind dat op twee na, iedereen die bij de ontdekking en de opgraving van het graf van de kinder-farao was betrokken, erg oud werd.

Geloof te boven?

De opvatting dat men iemand kan doden door het oproepen van demonische krachten — een gebruik dat stamt uit de oudste religies — wordt door de wetenschap algemeen afgewezen als irrationele onzin. De realiteit is dat “hekserij” nog steeds wordt beoefend, in vele vormen en in bijna elke cultuur op aarde — zoals het geval Finis Ernest aantoont. In feite zijn dit soort gevallen zo goed gedocumenteerd dat het fenomeen niet langer wordt betwijfeld. In de zoektocht naar een rationele verklaring voor de werking van hekserij, geloven onderzoekers dat de oplossing tot het raadsel niet ligt in de bovennatuurlijke gaven van degene die de vloek uitspreekt, maar in de conditie van de geest van het slachtoffer.

Eén theorie over de werking van betoveringen komt voort uit waarnemingen van legerartsen uit de Eerste Wereldoorlog. Getraumatiseerd door de verschrikkelijke omstandigheden aan het front, stierven er ook niet-gewonde soldaten aan een shock — een toestand waarbij normaal gesproken door enorm veel bloedverlies de bloeddruk tot een kritiek niveau daalt. Artsen die te maken hebben gehad met voodoo-doden geloven dat er een soortgelijk fysiologisch proces optreedt bij een slachtoffer dat dood is gewenst. Eerst leidt de angst die door de vloek wordt veroorzaakt bij het slachtoffer tot paniek, wat een overproductie van adrenaline tot gevolg heeft. Later, als het slachtoffer alle moed opgeeft, vindt er een tegengestelde reactie plaats: de hartslag en de ademhaling vertragen, de bloeddruk daalt en de dood treedt snel in.

Een andere heersende opinie zegt dat vooral de psychologische effecten van suggestie belangrijk zijn. Volgens deze visie hangt de kans om aan hekserij te sterven nauw samen met de gemoedstoestand van het slachtoffer. Stanford Cohen, een psycholoog aan de Universiteit van Boston, heeft veel gevallen van voodoo onderzocht. Hij denkt dat een vloek fataal kan zijn wanneer hij een mengeling van angst en hulpeloosheid bij de getroffene losmaakt, een negatieve gemoedstoestand die bekend staat als het “opgeef-complex”. Net zoals sommige dodelijk zieken zich neerleggen bij hun lot, zo kan het slachtoffer van een verwensing simpelweg de wil tot leven verliezen, omdat hij ervan overtuigd is dat de dood onafwendbaar is.

Het feit dat angst zo’n belangrijke factor lijkt, heeft ertoe geleid dat veel onderzoekers concluderen dat een vervloeking alleen effect heeft als het slachtoffer wéét dat hij vervloekt is en ook gelooft dat hij ten dode opgeschreven is. Zoals professor Gottlieb Freisinger van de John Hopkins University in Baltimore verklaart: “Er moeten bepaalde omstandigheden en bijgeloof in een gemeenschap bestaan vóór een individu er aan een vloek kan sterven.”

Zijn alle “niet-gelovigen” immuun voor vervloekingen? Er zijn onderzoekers die wijzen op gegevens — hoewel anekdotisch van aard — die doen vermoeden dat culturele achtergrond en opvattingen geen blokkade vormen voor de kracht van een vloek.

Op het Polynesische eiland Togo worden menselijke schedels beschouwd als een van de krachtigste toversymbolen. De schedels kunnen worden gebruikt als beelden of worden vermalen tot ingrediënten voor een tovermiddel. Er bestaat tegenwoordig een groeiende internationale markt voor zulke poeders, waarvan er ook vele hun weg vinden naar de VS, waar de “toverpoeders” verkrijgbaar zijn bij drugstores.

Wraak van de weduwe

Onder de talrijke berichten over “buitenstaanders” die werden vervloekt, is het verhaal van Colonel Robert Heinl en zijn vrouw. Tussen 1958 en 1963 diende Heinl als chef-staf van de Amerikaanse marine op Haïti. Zijn vrouw bestudeerde ondertussen voodoo — de voornaamste religie op het eiland. Na Heinls pensionering schreef het paar, terug in de VS, Written in Blood, een boek dat openlijk kritiek leverde op de dynastie van François “Papa Doc” Duvalier. Na de dood van Papa Doc in 1971, hoorde het echtpaar dat zijn weduwe Simone een vloek over hun boek had uitgesproken, dat nog steeds in productie was.

De Heinls, die zichzelf nuchtere sceptici noemden, verwelkomden aanvankelijk de publiciteit die op gang kwam na het nieuws over de vloek. Hun geamuseerdheid veranderde snel in wanhoop toen ze geplaagd raakten door een reeks rampen. Hun rampspoed bereikte een tragisch dieptepunt op 5 mei 1979, toen de kolonel plotseling stierf aan een hartaanval tijdens een vakantie op St. Barthlemy bij Haïti. Sceptici zouden al dit onheil natuurlijk willen afdoen als toeval, maar de weduwe van Heinl was daar niet zo zeker van. Zij was van mening dat het voodoo-systeem de eigen culturele waarden van haar man en haarzelf had ondergraven zonder dat zij zich daarvan bewust waren geweest.

Kunnen zielloze dingen vervloekt zijn? Na de dood van het rebelse idool James Dean bij een ongeluk in 1955, werd zijn geruïneerde Porsche Spyder weer in volle glorie hersteld. De wagen werd daarna echter het middelpunt van een golf bizarre ongelukken die dood en verwondingen brachten aan velen die ermee in aanraking kwamen. Een theorie achter de ongelukken is dat het trauma van Dean’s fatale botsing in de carrosserie was terechtgekomen.

Onopgelost mysterie

Bevestigen de ervaringen van de Heinls de macht van de magie? Of was het alleen maar een voorbeeld van hoe de geest van een slachtoffer onbewust ten prooi valt aan zijn eigen angsten? Niemand weet het zeker. Wanneer wetenschappers echter gelijk hebben als ze redeneren dat vervloekingen niets te maken hebben met toverij, maar met het vermogen te sterven door de eigen geestkracht, werpt dit alleen maar een nieuwe vraag op: waarom heeft de geest de macht het lichaam waarin hij woont, ernstig te beschadigen of totaal te vernietigen?