Oorsprong en verklaringen van de vampierlegende

Toen Arnod Paole door een vampier werd aangevallen wist hij precies wat hij moest doen om zijn ziel te redden. Hij volgde het wezen naar zijn graf en beukte een paal door zijn hart terwijl hij zijn eigen lichaam met het bloed besmeurde. Hij vertelde dit verhaal vaak aan dorpsgenoten waarmee hij bewondering oogstte. Het leven ging gewoon door totdat Paole zijn nek brak bij een val en op het plaatselijke kerkhof werd begraven. Toen leek Paole te zijn teruggekomen uit de dood.

Mensen begonnen te klagen dat ze door Paole werden lastiggevallen, en er werden lijken gevonden waar het bloed uit was gezogen. Het gerucht over vampirisme werd verspreid en een groep officieren uit het Oostenrijkse leger moest dit gaan uitzoeken. Ze haalden Paole’s lijk naar boven, en ieders angst werd bevestigd.

De officieren meldden dat Paole “helemaal heel was en niet vergaan… vers bloed kwam uit z’n ogen, neus, mond en oren; de oude nagels van zijn handen en voeten waren er samen met de huid afgevallen, en nieuwe huid en nagels waren aangegroeid. Omdat ze hieruit opmaakten dat hij vampier was geworden, sloegen ze een paal door zijn hart… waarop hij gekreun liet horen en enorm bloedde”.

Dit is een van de vele gevallen van vampirisme dat in het verslag van de Oostenrijkse officieren uit de jaren 1730 werd vermeld. Het heet Visum et Repertum (“Gezien en Ontdekt”), en geeft een beschrijving van enkele andere opgravingen. Het was duidelijk dat er iets gebeurde met de dorpsbewoners nadat ze waren gestorven. Maar zou dit echt vampirisme kunnen zijn?

Modern geloof

Een onderzoek van de Universiteit van Californië maakte bekend dat meer dan 27% van de Amerikanen geloofde in vampieren. Als hen werd gevraagd waar zo’n vampier op lijkt, zouden de gelovigen de wezens waarschijnlijk beschrijven zoals ze in talloze films worden uitgebeeld op basis van de roman van Bram Stoker Dracula uit 1897.

Deze vampier wordt afgeschilderd als een knappe aristocraat die seksueel aantrekkelijk is voor beide geslachten. Overdag rust hij in zijn kasteel in een grafkist; ’s nachts trekt hij erop uit om bloed te drinken. Ondanks deze bovenmenselijke eigenschappen, is deze vampier als de dood voor kruizen, knoflook en licht.

Maar er is nog een ander soort vampier, die van het volksgeloof. Die tref je door de hele geschiedenis in de meeste culturen aan. De eigenschappen van deze vampieren verschillen totaal van de eigenschappen die door de media worden uitgebeeld. Er is geen beschaafde aristocraat; de vampier van het volksgeloof is een doodgewone boer.

Anders dan zijn filmtegenhangers, verblijft de vampier van het volksgeloof gewoonlijk zonder een grafkist op het kerkhof. Terwijl de filmvampier ervan geniet om een levende dode te zijn en ver reist om meer slachtoffers te zoeken, haat de vampier van het volksgeloof deze gesteldheid, en komt nooit verder dan zijn dorp.

Om te kunnen begrijpen waarom er wereldwijd in de vampier van het volksgeloof werd geloofd, moet je 200 jaar terug gaan naar een tijdperk waarin de oorzaken van vele ziekten een mysterie waren en men niet precies wist hoe de mens na de dood verteerde. De meerderheid van de mensen geloofde dat dood en ziekte het werk van God waren. Maar af en toe ontstonden er situaties waarin mensen gingen vermoeden dat er nog een andere en griezeliger macht bestond.

Mysterieuze sterfgevallen

Dit werd vooral gedacht toen een normaal gezond persoon plotseling stierf, hetzij onder mysterieuze omstandigheden, hetzij aan een hartstilstand, besmettelijke ziekte of beroerte. In de periode dat er nog weinig medische kennis was, werd de verklaring voor de sterfgevallen gezocht in het bovennatuurlijke: een vampier had het leven uit de levenden gezogen. De dorpelingen bedachten dat de gestorvenen ook vampier waren geworden.

De lijken van zulke mensen werden dan opgegraven en onderzocht op iets dat er op moest wijzen dat ze met een vampier te maken hadden. Dit betrof onder andere de aangroei van de huid, het haar en de nagels, een gezond en goed gevoed gezicht en een bloedende mond. De levende doden kreunden ook en lieten winden.

Tegenwoordig is het verrottingsproces een bekend verschijnsel in de wetenschap. Maar in het verleden was het nog heel mysterieus wat er met een lijk gebeurde na de begrafenis. De levende dode gesteldheid die vampierjagers als het bewijs beschouwden, was eigenlijk het normale ontbindingsproces van een lichaam.

Terwijl een lichaam ontbindt, worden er gassen geproduceerd die snel binnen in het lichaam worden opgebouwd waardoor het opgezwollen raakt. Het zachte weefsel van de geslachtsdelen zwelt ook op met gas en bij mannen bereiken de penis en het scrotum een grootte die maar zelden bij levenden voorkomt. In het verleden zag een lichaam er in deze fase beter gevoed uit dan toen het nog in leven was. En de opstaande penis van een ontbindend lichaam kon er op hebben gewezen dat het nog seksueel actief was.

Als het opgegraven lijk eenmaal officieel tot vampier bestempeld was, dan werden er verscheidene maatregelen genomen om de geest de eeuwige rust te geven. De populairste maatregel was om een scherpe paal door het hart van de vampier te slaan. Dit leidde tot een explosieve ontlading van vloeistof en gas waardoor het lichaam kreunde en winden liet. In vele gemeenschappen werd het hart eruit gehaald, het lichaam verbrand en de as in een rivier gegooid.

Als het verschijnsel na deze maatregelen niet verdween, dan zou er naar meer lichamen worden gezocht waaraan je kon zien dat ze niet dood waren. De methodes om op vampieren te jagen varieerden van land tot land, maar als een zoektocht eenmaal was gestart, was het zeker dat er meerdere vampieren werden gevonden. Zelfs dieren waren niet veilig voor de ijverige vampierjagers.

Vampierepidemie

Een besmettelijke en dodelijke ziekte in een dorp liep vaak uit op een explosie van vampieren; vooral als veel mensen het lichaam aanraakten, terwijl ze werden opgegraven en vernietigd. Als je de historische verslagen over vampieren leest, wordt het duidelijk dat de waarnemingen juist waren; de levende doden zagen er inderdaad groter en gezonder uit dan toen ze nog leefden.

Maar de interpretatie van de verschijnselen was verkeerd. Aangezien ze geen andere verklaring hadden, is het begrijpelijk hoe het geloof in vampieren zich naar zo vele culturen verspreidde.