Heilige wonden: stigmata

Door de eeuwen heen zijn er mensen geweest die wonden vertoonden zoals ze op het lichaam van Christus te zien waren. Hieronder worden enkele geruchtmakende gevallen en mogelijke verklaringen besproken.

Gemma Galgani was een devoot tienermeisje dat zo vurig bad dat het aanleiding gaf tot gefronste wenkbrauwen. Maar ze had er wel een heel goede reden voor: ze had tuberculose aan haar ruggenmerg, hetgeen in het Italië van begin deze eeuw betekende dat er weinig hoop op genezing voor haar was.

Op een dag in maart 1901 werden haar gebeden verhoord, zij het niet op de manier zoals ze verwacht had. Na haar avondgebed zat ze ineens helemaal onder het bloed, en op haar lichaam waren striemen te zien alsof ze gegeseld was. Twee jaar daarna kwam ze te overlijden, maar in de tussenliggende periode verschenen er vaak diepe wonden in de palmen van haar handen, zoals Christus ze aan het kruis gehad had. Die wonden verschenen altijd spontaan, en waren ook even snel weer verdwenen, waarna er alleen witte vlekken op haar huid achterbleven.

Christus’ wonden

Gemma Galgani was slechts een van de velen die door de hele geschiedenis van het christendom heen zulke wonden vertoonden. Dergelijke verwondingen, de zogeheten stigmata, bestonden uit gapende wonden aan de handen en voeten, de wond van een speer in iemands zij en soms ook schrammen op het voorhoofd, waar volgens het Nieuwe Testament bij Christus een doornenkroon op gedrukt was. Ook komt het wel voor dat deze gestigmatiseerden tranen van bloed vergieten.

De eerste mens van wie dit staat opgetekend was waarschijnlijk de apostel Paulus, die in zijn brief aan de Galaten schreef: “Overigens val niemand mij lastig, want ik draag de littekenen van Jezus in mijn lichaam”. Een andere beroemde gestigmatiseerde was Franciscus van Assisi, die uit een familie van rijke kooplieden stamde, maar een leven van armoede en gebed verkoos.

Aan Franciscus zou, toen hij op een berghelling in gebed was verzonken, een engel zijn verschenen. Hij zou toen een visioen hebben gekregen van Christus’ kruisiging. Toen hij probeerde op te staan, verschenen de stigmata op zijn lichaam. Tot aan zijn dood, twee jaar daarna, bleef hij die dragen.

Verscheidene gestigmatiseerden zijn vanwege hun verwondingen later heilig verklaard, omdat deze als wonderen werden aangemerkt. Maar om dit nu te zien als bewijs dat God aan hen zou zijn verschenen gaat velen toch te ver. Hoewel gestigmatiseerden de verwondingen doorgaans duidelijk niet aan zichzelf konden hebben toegebracht, is het zeer wel mogelijk dat stigmata het gevolg zijn van duistere, psychologische processen waar nog weinig over bekend is.

Bloederige vrijdag

Een van de meest geruchtmakende gevallen die zich in het jongste verleden hebben voorgedaan was dat van Thérèse Neumann (1898-1962), een vrouw uit Beieren die meer dan 30 jaar lang elke vrijdag uit diverse wonden bloedde. Toen op haar 20-ste de boerderij van de buurman in vlammen opging, was ze daar zo van ontdaan dat ze blind en verlamd raakte, waardoor ze de rest van haar leven aan bed was gekluisterd. Dat ze later stigmata op haar lichaam vertoonde is wel opgevat als een ander gevolg van dezelfde hysterische overgevoeligheid.

Gevallen als die van Neumann druisen in tegen het idee dat het bij stigmata om wonderen gaat, uitingen van Gods genade. Een ander probleem bij deze interpretatie is de typische positie van de stigmata op de handen.

Gestigmatiseerden bloeden altijd vanuit de binnenzijde van de handen. Inmiddels weten we echter dat het onmogelijk is om iemand op die wijze aan een kruis te laten hangen: de handen zouden door het gewicht van het lichaam gewoon worden losgetrokken. Verder kwam het slechts zelden voor dat iemand met spijkers aan het kruis werd geslagen; de meeste mensen die zo werden terechtgesteld werden met touwen aan het kruis gebonden. En als er al spijkers werden gebruikt, werden die door de polsen gedreven.

Daaruit volgt dat stigmatische wonden waarschijnlijk gewoon nagebootst zijn van afbeeldingen op schilderijen, waarop Christus meestal te zien is met spijkers door zijn handen. Tegen deze achtergrond is het veelzeggend dat de eerste gestigmatiseerden voor zover wij weten zich pas meldden toen deze schilderijen in de kerken kwamen te hangen.

Men helt er tegenwoordig toe over, de stigmata te zien als een cultureel en psychologisch bepaald fenomeen dat verwant is aan hysterie.

Allemaal inbeelding

In The Bleeding Mind (“De geest bloedt”) heeft Ian Wilson stigmata vergeleken met meervoudige persoonlijkheidsstoornissen: “Duidelijk is in elk geval dat stigmata en de meervoudige persoonlijkheidsstoornis zo nauw verwant zijn, dat het wellicht twee verschillende uitingen van hetzelfde fenomeen zijn. Beide lijken ze het gevolg van stress, in reactie op een verstoord, uitgemergeld stofwisselingsproces. In beide gevallen gaat het om mensen die willen vluchten uit de werkelijkheid en die hier een mogelijkheid in zien aan de realiteit van alledag te ontsnappen”. Dit psychologisch mechanisme kan duidelijk worden vastgesteld bij de in 1902 geboren Elisabeth K. die uit een familie kwam waarin neurosen veel voorkwamen. Reeds op zeer jonge leeftijd leed ze aan psychische stoornissen, hetgeen nog versterkt werd toen ze op 6-jarige leeftijd haar moeder verloor.

In 1929 had ze al de nodige aanvallen van hysterie achter de rug, waarbij ze af en toe zelfs geheel verlamd was geweest. Op een gegeven moment werd ze als dienstmeisje in huis gehaald door een psychiater, dr. Albert Lechler, die haar zo beter in de gaten kon houden. Wat hij heel intrigerend aan haar vond was dat ze in staat bleek de ziektesymptomen van anderen snel en volledig over te nemen. In 1932 zag ze met Pasen dia’s van schilderijen waarop de kruisiging stond afgebeeld; kort daarna begon ze te klagen over pijn aan haar banden en voeten.

Zichtbare wonden

Lechler bracht Elisabeth onder hypnose en zei haar toen zich op deze pijnen te concentreren, waarna er inderdaad wonden zichtbaar werden op haar handen en voeten. Soms kon ze ook tranen storten die bloedrood waren. Dat het bij stigmata gaat om vormen van hysterie sluit ook aan op andere psychiatrische bevindingen, en verklaart tevens waarom hierbij fysieke veranderingen kunnen optreden. Stigmata zouden daarom gewoon de fysieke verschijningsvorm kunnen zijn van een geestelijke onevenwichtigheid, veroorzaakt door een traumatische ervaring, ziekte of fervente geloofsijver. Desondanks blijft het een raadsel welk mechanisme er ten grondslag ligt aan iemands stigmatische verwondingen.