Lijnen in de woestijn

Op de oeroude aardbodem van Noord- en Zuid-Amerika is een groot, raadselachtig stempel gedrukt in de vorm van geheimzinnige rechte lijnen. Die lijnen of sporen, aangebracht door prehistorische bewoners, variëren van woestijntekeningen tot ceremoniële “wegen” en paden. Ze zijn op het hele Amerikaanse continent aangetroffen, van de noordelijke Verenigde Staten tot in de woestijnen van Chili.

Kaarsrechte woestijnwegen en -lijnen zijn gevonden in Utah, Colorado, Arizona en de Californische sierra’s, maar de meest dramatische voorbeelden in de VS zijn de lijnen die samenkomen bij de Chaco Canyon, een heiligdom van het verdwenen Anasazi-volk in het huidige Noordwest-Mexico. Die 1.000 jaar oude, 9 meter brede Chaco-wegen zijn geen gewone sporen, maar aangelegde projecten die zich tot tientallen kilometers rondom de canyon uitstrekken en de inmiddels tot ruïnes vervallen, ceremoniële “Groothuizen” met elkaar verbinden. Het zijn bovendien kaarsrechte wegen, en op infraroodfoto’s van de NASA is te zien dat langs sommige ervan ook meerdere parallel-lijnen lopen. De vraag waarom de Anasazi zo’n wegennet nodig hadden wordt er alleen maar raadselachtiger op, nu we weten dat ze geen wielvoertuigen of paarden hadden.

Verder naar het zuiden in Mexico zijn archeologische vindplaatsen met rechtlijnige wegennetten die nog ouder zijn dan die van Chaco. De meest bestudeerde plek is La Quemada in Zacatecas. Daar staan altaars langs de rechte wegen, terwijl anderen naar onverwachte plekken leiden, zoals grotten of stijle rotswanden. Dit zijn zo te zien wegen die nergens naar toe gaan.

Ceremoniële wegen

Het Mexicaanse schiereiland Yucatán was ooit het domein van het oude Mayavolk. Zij bouwden rechte heilige wegen die sacheob (“witte paden”) genoemd werden; volgens de Maya-overlevering waren er ook onder- en bovengrondse, onstoffelijke sacheob. Ook in het Zuidamerikaanse Andesgebied ligt een reeks “wegen”, woestijnlijnen en andere lijnpatronen. De beroemdste daarvan zijn de 2.000 jaar oude Nazca-lijnen in Peru. Het lijnpatroon varieert van brede, rechthoekige en trapeziumvormige figuren tot smalle, rechte lijnen. Ze zijn tussen een paar honderd meter en 20 kilometer lang en lopen over heuvels en bergkammen alsof die nooit bestaan hebben. Sommige van die lijnen in de grond vormen afbeeldingen van dieren en abstracte voorstellingen.

Sjamaanpraktijken

Archeologen beseffen langzamerhand dat geen van deze ongebruikelijke lijnpatronen wegen zijn in de moderne betekenis van het woord. Maar onderzoekers hebben jarenlang een antwoord gezocht op de vraag waarom zulke wegen en lijnen in heel Amerika zijn aangetroffen, en waarom die rechtlijnigheid zo belangrijk was voor de makers.

In 1977 leek de Amerikaanse antropologe Marlene Dobkin de Rios het raadsel te hebben opgelost, toen ze merkte dat de vreemde tekens in de grond voorkwamen in gebieden waar sjamaanvolken geleefd hadden. Deze mensen gebruikten, zoals we weten, hallucinogene planten om het bovennatuurlijke vlieggevoel op te wekken, de zogenaamde buitenlichamelijke revaring. Dobkin de Rios meende dat de geheimzinnige lijnen verband hielden met die door drugs opgewekte luchtreizen, het extatische middelpunt van de sjamaan-belevingswereld.

Ook de Hopewell-cultuur was zo’n religieuze invloedssfeer met sjamaaneigenschappen. Opgravingen in de grafheuvels van Chillicothe in Ohio brachten sjamaanrelikwieën aan het licht, evenals houten modellen van hallucinogene paddestoelen.

De Slangenheuvel in Ohio.

Heilige planten

Een belangrijk Mexicaans hallucinogeen dat nog altijd wordt toegepast in de gebieden waar we tegenwoordig de prehistorische wegen vinden, is de peyote, een psycho-actieve cactus die ook wel de “heilige paddestoel” genoemd wordt. In alle landen waar zich het domein uitstrekt van wat eens de oude Maya’s waren, is de heilige paddestoel altijd een belangrijk hallucinogeen geweest.

Chavin de Huantar, een tempel in Noord-Peru, was rond 800 v.Chr. het centrum van een sjamaan-sekte die zich richtte op het gebruik van de hallucinogene San Pedro-cactus. De invloed van de sekte was tot honderden kilometers in de omtrek merkbaar, tot in alle Andesgebieden waar de prehistorische rechte lijnen en wegen zijn ontdekt. In de regenwouden van het Amazone-laagland gebruiken sjamanenstammen nog altijd krachtige hallucinogenen, zoals ayahuasca-mengsels op basis van de “geeststengel”, oftewel Banisteriopsis caapi.

Dobkin de Rios had ook voor de rechtlijnigheid van de wegen een verklaring. Zij vermoedde dat ze ontstaan waren uit de zogenaamde entoptische verbeelding, diepgewortelde mentale patronen die zich in het brein voordoen tijdens trancetoestanden. Interessant in dit verband is, dat dit soort verbeelding te vergelijken is met de tunnelvisioenen, tegenwoordig heel bekend als bijna-doodervaringen.

De symbolische interpretaties van de rechte lijnen die de oorspronkelijke bewoners eraan gaven, verschilt natuurlijk aanzienlijk van onze moderne neurologische verklaringen. Voor de oorspronkelijke Amerikanen lijkt de ware aard van de rechte landschapslijn symbool gestaan te hebben voor buitenlichamelijk reizen naar de andere wereld, in sjamaan-termen simpelweg een andere dimensie van het stoffelijke landschap. De lijn was een teken, of zelfs een echte richtingaanwijzer, voor de buitenlichamelijk reizende sjamaan. Ook mogen we aannemen dat de lijnen zelf als bron van geestkracht worden beschouwd.

Geestelijke vliegroutes

Hoewel naar werd aangenomen op diverse manieren door de geestenwereld gereisd werd, is “geestelijk vliegen” wereldwijd de meest gebruikelijke in het sjamanisme. Referenties aan vliegen, vooral in afbeeldingen van vogels, zijn teruggevonden in rotstekeningen en andere kunstzinnige uitingen, op sjamaanmantels, in ceremoniële dansen en kostuums, op rituele voorwerpen, in de symbolische gebarentaal van de sjamanen (fladderende armen b.v.) en in de sjamaan-legenden: vooral in de Eskimo-folklore spelen de avonturen van vliegende sjamaans een hoofdrol.

Het beeld van geestelijk vliegen wordt nog versterkt door het symbolisme van de rechte lijn, want zo vliegt men over het land; ook nu nog gebruiken we uitdrukkingen als “in vogelvlucht” of “in pijlsnelle vaart” — dezelfde metaforen die het traditionele sjamanisme toepaste.