Bijgeloof en geluk: waarom we rituelen blijven volgen

Is bijgeloof niets meer dan irrationeel geloven? Onderzoekers speuren naar de achtergrond van deze oude angsten en fabels.

Het was het noodlot tarten, maar het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartbureau (NASA), bolwerk van de Amerikaanse wetenschappelijke vooruitgang, gaf niet toe aan het bijgeloof en noemde hun derde bemande ruimtevlucht naar de maan Apollo 13.

De familie van de astronauten die aan boord van de raket zouden gaan, was echter wel bang. Om de angst te onderdrukken vroegen de familieleden raad aan Dame Sybill Leek, een wereldberoemd astrologe en helderziende. Wat Dame Sybill zag was niet goed. Ze beweerde dat twee van de drie astronauten in groot gevaar zouden komen tijdens de expeditie. In levensgevaar zelfs. Dame Sybill kon geen verdere details geven, maar om er zeker van te zijn dat haar voorspelling werd gehoord, stuurde ze aan verscheidene mensen een aangetekende brief.

De voorspelling kwam uit

Een paar dagen voor de lanceringsdatum werd een van de astronauten, Ken Mattingly, om medische redenen uit het team gehaald. Dame Sybill realiseerde zich dat dit de reden was waarom ze maar voor twee van de drie astronauten gevaar had gezien.

De wereld weet thans dat Apollo 13 inderdaad op 11 april werd gelanceerd maar de maan nooit heeft bereikt. De astronauten hebben extreem veel geluk gehad dat ze het er levend hebben afgebracht. De officiële reden voor het afbreken van de vlucht was een kapotte zuurstoftank, die halverwege ontplofte. Maar “triskaidekafoben” — mensen die bang zijn voor het getal 13 — zullen iets anders vertellen. Dat de Apollo 13 op het nippertje ontsnapte, bewijst hen wat voor vreselijke gevolgen het negeren van de bijgelovige eigenschappen van dit getal kunnen hebben.

Oud geloof

“Bijgeloof is de godsdienst van de dommen”, zei de 18e-eeuwse filosoof Edmund Burke ooit. Als dat waar is, dan is de mensheid een groot deel van zijn bestaan inderdaad dom geweest.

Door de eeuwen heen hebben mensen van alle culturen zich met geluksrituelen tegen het kwade beschermd, ongeacht de logica ervan. Zelfs tegenwoordig, in onze zogenaamde eeuw van de wetenschap, heeft een Brits onderzoek aangetoond dat 40 procent van de mannen en 60 procent van de vrouwen er een of ander bijgeloof op na houdt. Dit wordt benadrukt door de populariteit van de astrologie-rubrieken in kranten en tijdschriften.

Op zichzelf geeft dit een van de problemen aan van het definiëren van bijgeloof. Terwijl veel mensen hardop lachen om degenen die astrologie serieus nemen, zien de mensen die erin geloven het als een exacte wetenschap en kunnen ze menig voorbeeld geven om dat overtuigend te bewijzen.

Het is een feit dat door de tijden heen keer op keer een of ander bijgeloof een grond van waarheid bleek te hebben nadat het eeuwenlang bespot was geweest. Een van de beroemdste voorbeelden is Edward Jenner, de uitvinder van vaccinaties. Zijn geloof in een lokale legende — dat mensen die met koepokken besmet waren geweest daarna immuun waren voor gewone pokken — bracht hem tot een wetenschappelijke ontdekking die de geneeskunde voorgoed heeft veranderd.

De zorg om het lichamelijk welzijn is een voor de hand liggende preoccupatie van de mens. Het is dus niet verwonderlijk dat veel bijgeloof met het lichaam te maken heeft. Eens heeft men bijvoorbeeld gedacht dat masturbatie kon leiden tot verzwakking van de lichamelijke krachten of zelfs de dood. En een tand uit de schedel van een dode werd beschouwd als een effectief middel tegen kiespijn.

Aan lichaamshaar kleeft ook veel bijgeloof. Donker haar wordt geacht geluk te brengen, maar een man met doorlopende wenkbrauwen moet je mijden.

Ook schijnen haarlokken magische krachten te hebben.

De voornaamste reden voor bijgeloof is dat mensen ongeluk willen vermijden en geluk willen aantrekken. “Rood heeft me sinds mijn geboorte altijd geluk gebracht,” zegt Oscarwinnares Sophia Loren, en Formule-I wereldkampioen Daemon Hill stapt altijd van rechts zijn auto in en draagt een medaillon van St. Christoffel dat aan zijn vader toebehoorde. Er zijn talloze voorbeelden van dit soort alledaags bijgeloof.

Aan de Psychologische Faculteit van de Universiteit van Hertfordshire bestuderen onderzoekers de rol van geluk in het dagelijks leven van de mens. Als gevolg daarvan zien ze ook hoe bijgeloof en geluk op elkaar inwerken. Hun eerste onderzoek onderstreepte wat al bekend was: dat mensen serieus geloven in de rol die geluk speelt bij de uitkomst van een groot aantal gebeurtenissen.

Minder duidelijk is het effect dat waargenomen paranormale vermogens hebben op het geluk. Kort gezegd, kan de mens zijn lot veranderen door bewuste of onbewuste buitenzintuiglijke waarneming?

Prettig vooruitzicht

De resultaten van deze experimenten zijn niet doorslaggevend, maar wel boeiend, aldus Matthew Smith, een van de onderzoekers bij het project.

“We kwamen er achter dat mensen die geluk hadden en in buitenzintuiglijke waarneming geloofden, beter scoorden bij onze tests”, meldt Smith. De onderzoekers bekijken dit verschijnsel wat nader en concentreren zich op een groep van 126 mensen die contact opnamen met hun afdeling na een landelijke televisie-uitzending over hun werk.

Van de 126 denkt 45% veel geluk te hebben en een hoog percentage daarvan vertrouwt op bijgeloof om hun geluk te vergroten of te ondersteunen. “Geen wonder dat mensen die denken dat ze hun lot positief kunnen beïnvloeden ook bijgelovig zijn”, zegt Smith. Het meest algemene bijgeloof dat hij tegenkwam, was onder ladders doorlopen of oversteken op de trap.

Smith zelf zegt niet bijgelovig te zijn, maar meestal wel iets “af te kloppen”. Dit doet hij sinds zijn jeugd, een periode in ons leven waarin de meesten van ons kritiekloos bijgeloof van vrienden en familie overnemen.

De grootste pechdag

Wat gebeurt er als je een van die algemene bijgeloven onderzoekt? Kan er bijvoorbeeld echt worden aangetoond dat vrijdag de 13e slecht is voor de gezondheid?

Deze vraag stelden vier ambtenaren van Volksgezondheid in een uniek onderzoek in 1993. Ze wilden zien of de mensen echt minder geluk hadden op vrijdag de 13e, gemeten in aantallen ziekenhuisopnamen na een verkeersongeval.

Deze onderzoekers gebruikten gegevens van verscheidene data tussen 1990 en 1992. Ze keken naar het aantal voertuigen op de snelwegen en daarbij het aantal ziekenhuisopnamen ten gevolge van een ongeluk. Het resultaat werd in december 1993 gepubliceerd in The British Medical Journal.

Op vrijdag de 13e waren er altijd minder voertuigen op de M25 dan op een gewone vrijdag. Tegelijkertijd, ondanks de geringere verkeersdichtheid raakten er meer mensen gewond in het verkeer. De onderzoekers berekenden dat de kans op een verkeersongeluk op vrijdag de 13e misschien wel 52% hoger ligt dan op andere dagen.

Hoewel de onderzoekers weigerden te bevestigen dat vrijdag de 13e zijn reputatie verdiende, gaven ze voorzichtig toe dat het “inderdaad voor sommigen een ongeluksdag is waarop het veiliger is om niet van huis weg te gaan.”