De ontdekking van het graf van Meryneith in Sakkara

Zand, zand en nog eens zand. Waar je ook loopt, zak je er tot je enkels in weg. En als extraatje blaast vandaag van dat fijne poederachtige spul ook over en door je heen. Ook door camera’s en andere apparatuur, tot grote vreugde van de gebruiker. Het is zonnig, maar met de zanderige windstootjes tegelijk fris. De kleding van de werkers in deze reusachtige zandbak doet vermoeden dat het weer zich vandaag ook niet meer van zijn aangenaamste kant zal laten zien.

De zandbak is de Egyptische woestijn, zo’n 30 kilometer ten zuiden van Caïro, meer precies bij Sakkara, waar de bekende trappiramide van koning Djoser is gelegen. De piramide is een van de vroegste Egyptische monumenten (Oude Rijk, 3e dynastie, circa 2650 v.Chr.) en markeert een uitgestrekte dodenstad, die ook in latere fasen van de rijke Egyptische geschiedenis is gebruikt, vlak bij een van de grootste steden uit de oudheid, Memphis.

Sedert 1975 zijn hier Nederlandse archeologen actief die zijn verbonden aan het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) te Leiden. Eerst samen met de Londense Egypt Exploration Society en de laatste drie jaar met archeologen van de Universiteit Leiden als partner. Jaarlijks graven ze in dit gebied gedurende de periode januari tot begin maart om meer aan de weet te komen over de historische context van de rijke Egyptische collectie van het Leidse museum.

Achnaton.

De aandacht van de Leidse archeologen richt zich vooral op mogelijke grafmonumenten uit de tijd van koning Toetanchamon (1332-1323 v.Chr.). Deze waren hier aan het begin van de 19de eeuw nog gesignaleerd- en geplunderd. Tien grafcomplexen waren de laatste 26 campagnes het onderwerp van onderzoek, met als hoogtepunten de vondsten van het graf van Toetanchamons generaal Horemheb, het even grote graf van Toet’s schatbewaarder Maya, en de wat kleinere graven van zijn topambtenaar Inioeia en haremdirecteur Pay. Stuk voor stuk prachtige vondsten van wereldformaat.

Ook dit jaar togen de Leidse archeologen weer vol goede moed en met zekere verwachtingen richting Sakkara. De opgraving wordt geleid door dr. Maarten Raven, conservator van de Egyptische afdeling van het RMO en dr. René van Walsum van de Leidse Universiteit.

Raven liet vlak voor zijn vertrek naar Egypte al weten het vermoeden te hebben dat het dit jaar wel weer eens een “grote jongen” zou kunnen zijn wiens graf zou worden blootgelegd. En hij kreeg gelijk. Na het weggraven van de eerste lagen van een veld naast de graven van Inioeia en Pay kwamen fraaie reliëfs en de contouren van een nieuw grafcomplex te voorschijn. Het bleek het graf te zijn van een opperpriester uit de tijd van de voorganger van Toet, namelijk de omstreden farao Achnaton (1353-1336 v.Chr.), aan wie het RMO de afgelopen maanden een mega-tentoonstelling wijdde.

Een Egyptenaar verwijdert zand op de plek van het graf van Meryneith.

“We hoopten op een grote jongen en dit is me waarachtig wel groot genoeg”, zei Raven enkele. “We zijn de koning te rijk met dit graf. Qua omvang is het complex weliswaar kleiner dan dat van Maya en Horemheb, maar het gaat in dit geval niet om de omvang, wel om de kwaliteit en het historische belang van de vondst.”

“Wat de kwaliteit betreft zijn het vooral de vele reliëfs en schilderingen die van een uitzonderlijke schoonheid blijk geven. En het belang schuilt in de nieuwe historische informatie die we langs deze weg kunnen verkrijgen over de band tussen Sakkara en Memphis en de plaats waar Achnaton een nieuwe koninklijke stad stichtte nabij Amarna”.

Het graf heeft tevens details aan het licht gebracht die bevestigen dat Achnaton zelf ook vervolgd is. Enkele reliëfs tonen afbeeldingen waarop Achnaton voorkomt (een zonnetje met stralen die in handjes eindigen, en een koning met hangkin). Latere generaties hebben dat goed begrepen en brachten deze afbeeldingen schade toe. Ook werden in enkele cartouches verwijzingen naar het zonnesymbool uitgekrast.

Schildering uit de 14e eeuw v.Chr., gevonden bij het graf van Meryneith.

Het grfacomplex omvat een vierkante binnenhof met zuilen. De wanden zijn bekleed met kalkstenen reliëfs die deels nog hun oorspronkelijke beschildering dragen. Het binnenbof wordt aan de westzijde afgegrendeld door drie kapellen, waarvan de beschilderingen ook nog ten dele aanwezig zijn. Aan de oostzijde zijn twee magazijntjes of kapelletjes gevestigd, met daartussen de toegang, waarvan de deurstijlen versierd waren met portretten van de opperpriester.

Uit de teksten in hiërogliefen-schrift kon worden afgeleid dat hij de naam Meryneith droeg en zijn vrouw Inyoeia. De functie van opperpriester te Memphis, die hij blijkens de teksten eveneens vervulde, had in het oude Egypte religieuze en wereldlijke aspecten. Raven: “Die werd doorgaans bekleed door personen die tot de klasse van hoge ambtenaren behoorden, die een goede schrijversopleiding achter de rug hadden en overal inzetbaar waren. Tussen religieuze en wereldlijke aspecten van de functie werd niet veel verschil gemaakt. Je ziet dat ook in het geval van Meryneith. Hij heeft tegelijk de titels Grootste der Zieners van de Aton, Opperpriester van Neith en Rentmeester van de tempel van Aton.”

Die laatste titel duidt erop dat hij een economische beheerder is geweest en dat hij op een gegeven moment in zijn carrière tevens het opperpriesterschap vervulde. Hij mocht zich eveneens in de warme belangstelling van de koning verheugen".

Fragment van een reliëf uit het graf van Meryneith, met zijn afbeelding en titels in hiërogliefenschrift.

Die koninklijke belangstelling valt ook nog uit een ronduit spectaculaire vondst af te leiden die begin februari 2001 ter plekke werd gedaan, zo vertelt Raven: “We zouden op die dag nog even de laatste van de drie kapelletjes aan de westzijde uitgraven- een routineklus. Maar dat pakte anders uit. We zagen plots de kruintjes van een dubbelbeeld uit het zand te voorschijn komen. Het bleek een 85 cm hoog beeld te zijn van Meryneith en lnyoeia, in perfecte staat, met hele mooie gezichten”.

Uit de inscripties op het beeld valt te lezen dat hij tegelijk in Amarna en in Memphis zijn functie vervulde en zijn naam veranderde in Mery-Re. Dat betekent vermoedelijk dat deze man door de koning opgeroepen is om naar Amarna te komen. We weten uit eerdere bronnen dat daar een opperpriester van Aton functioneerde met de naam Mery-Re. En dan ga je al gauw verbanden leggen. Er was echter een probleempje: deze Mery-Re had in Amarna een andere vrouw. Maar daar kan een verklaring voor zijn".

Zolang meer informatie ontbreekt blijft zo’n verklaring echter sterk speculatief. Al valt er uitgaande van hedendaagse ervaringen met echtscheidingen nogal wat te speculeren.

Momenteel wordt de laatste hand gelegd aan het afdekken van de reliëfs met houten beschuttingen en aan het opmetselen van daken van de kapelletjes. Begin maart 2001 keren de archeologen huiswaarts en hopen het complex dan begin 2002 in goede staat terug te vinden om hun werk voort te zetten.

Maarten Raven en René van Walsem bij het dubbelgraf van Meryneith en Inioeya.

Het volgende seizoen zal onder meer gewijd zijn aan het verder onderzoeken van de schacht die midden in het binnenhof werd aangetroffen en van de ondergrondse kamers die langs die weg kunnen worden bereikt. Ze hebben echter al even de gelegenheid gehad een blik in deze ondergrondse ruimten te werpen. Daarbij werden geen mummies of sarcofagen gevonden. Wel scherven, botten en verschillende doorbraken naar ondergrondse ruimten van andere grafcomplexen. Grafrovers hebben kennelijk ook hier weer aardig huisgehouden. Het lijkt er echter steeds meer op dat het graf nimmer de mummie van de opperpriester Meryneith gezien heeft.

Tijdpad van het oude Egypte

• De Egyptische cultuur ontwikkelt zich vanaf de vroegdynastische periode, die loopt van 3200-2700 v.Chr., naar een bijzonder beschavingsniveau
• In de periode van de 1e dynastie (3200-2850 v.Chr.) gaan Opper- en Neder-Egypte één staat vormen. De eerste grote stenen graven komen tot stand en het schrift begint zich te ontwikkelen.
• Vanaf het Oude Rijk (2700-2300 v.Chr., 3e tot en met de 6e dynastie) gaat de stenen architectuur zich in bijzondere mate evolueren.
• Onder koning Djoser (3e dynastie) wordt het complex van de trappiramide te Sakkara gebouwd. In de 4e dynastie (2620-2500 v.Chr.) volgen dan de grote piramiden van de farao’s Cheops, Chefren en Mykerinos.
• Tijdens het Middenrijk (2100-1800 v.Chr., 11e en 12e dynastie) ontstaan meer grootse bouw- en beeldhouwwerken, maar ook zeer verfijnde kunstuitingen.
• Het Nieuwe Rijk (1600-1100 v.Chr., 18e tot en met de 20e dynastie, met grote namen als Toetmosis, Achnaton, Toetanchamon, Ramses en Seti) wordt eveneens gekenmerkt door grote en grootse bouwwerken en ontelbare verfijnde kunstvormen (denk bijvoorbeeld aan Toet’s schatten).
• Ter vergelijking: rond 3200 v.Chr. leven in Nederland jagers en verzamelaars en zijn de eerste boeren net gearriveerd. Rond 2200 v.Chr. wordt hier brons geïntroduceerd en vanaf 800 v.Chr. ijzer.

Prachtig bewaard gebleven afbeelding van Egyptenaren tijdens hun verering van de Zonnegod Aton.

Achnaton en zijn tijd

• De regeerperiode van koning Ahmenhotep IV (18e dynastie, 1353-1336 v.Chr.) behoort tot de roerigste van het oude Egypte.
• Vanaf zijn vijfde regeringsjaar doopte de koning zijn naam om in Achnaton (“Hij die zich nuttig maakt voor Aton”). Het veelgodendom dat de traditionele godsdienst kenmerkte, werd vervangen door één god, de zonnegod Aton, afgebeeld als zonneschijf. Achnaton verliet spoedig ook Thebe, de hoofdstad van het rijk waar de verering van een andere god—Amon—haar oorsprong vond. In korte tijd liet Achnaton in Midden-Egypte, bij het huidige dorp Amarna, een nieuwe koninklijke stad bouwen, Achetaton geheten (“Horizon van Aton”).
• In zijn 17e regeringsjaar overlijdt Achnaton en in 1332 v.Chr. bestijgt de dan negen jaar oude Toetanchaton de troon. Al vroeg tijdens zijn regering komt de omwenteling: Toetanchaton verandert in Toetanchamon en de talrijke veranderingen die Achnaton doorvoerde, worden teruggedraaid. De sporen van Achnatons bewind worden met voortvarendheid uitgewist.