Nazca-lijnen: geogliefen, sjamanen en mogelijke verklaringen

De propellors van het Ford Trimotor-vliegtuigje beukten door de ijle Andeslucht terwijl het hoogte won na het bijtanken in Ica, in Peru. Toen het op kruishoogte was vloog het verder naar het zuiden, langs de route voor de geheel nieuwe lijndienst van Lima naar Arequipa. De woestijn gloeide goudkleurig op onder het vliegtuig terwijl het over de droge pampa bij Nazca scheerde.

Vanuit een ooghoek zag de piloot iets dat zijn aandacht trok. Hij ontdekte dat als hij ingespannen door het raam van zijn cockpit naar buiten tuurde, hij kaarsrechte lijnen kon zien, die in het oppervlak van de woestijn onder hem waren getrokken. Op onregelmatige afstanden langs deze lijnen bevonden zich uitgebreide patronen, spiralen, diervormen en vreemde abstracte tekens. De vliegenier fronste zijn wenkbrauwen. Wat waren dat in hemelsnaam voor tekens? Wie had ze gemaakt?

In de jaren ‘30 kwamen er steeds meer commerciële lijnvluchten in de Peruaanse Andes, en de meldingen van piloten en passagiers van geheimzinnige tekens in de woestijn namen toe. Toch waren de strepen al eerder ontdekt, op de grond, in 1926, door de archeologen Alfred Kroeber en Toribio Mejia Xesspe, die op de pampa’s van Nazca op zoek waren naar archeologische overblijfselen. Toen ze een heuveltje opklommen zagen ze tot hun verbazing voren in het rotsachtige oppervlak van de vlakke woestijn onder hen. Eerst meenden ze dat de groeven het gevolg waren van oude pogingen om een irrigatiesysteem te graven, maar jaren later begreep Xesspe dat het om een mysterie ging.

Sterrenkalender

De verhalen over de Nazca-strepen vonden uiteindelijk hun weg naar Paul Kosok van de Universiteit van Long Island in de VS. Toen hij in 1941 de pampa bezocht begreep hij direct dat de tekens niets met irrigatie te doen hadden. Toevallig zag hij kort na de zonnewende van juni hoe de zon achter een van de strepen onderging, en zo kwam hij ertoe de markeringen te zien als “het grootste boek over astronomie ter wereld”. Hij maakte Maria Reiche, een Duitse wiskundige, deelgenoot van zijn overtuiging dat de strepen als een soort astronomische kalender fungeerden. Zij had de strepen bestudeerd, er langs gelopen, ze opgemeten, beschreven en beschermd, en er een halve eeuw mee geleefd sinds de jaren ‘40.

De strepen ontcijferd

In 1968 deed Gerald Hawkins van het Smithsonian Institution in Washington D.C. onderzoek naar de woestijnstrepen, vanaf de grond, vanuit de lucht en met de computer. Hawkins genoot al bekendheid vanwege zijn “decoderen” van Stonehenge: volgens hem was het een prehistorische astronomische computer. Maar bij zijn onderzoek in Nazca vond hij niet meer bewijs voor een relatie met de astronomie dan ook toevallig aanwezig had kunnen zijn.

Meer recent en uitgebreid onderzoek heeft in de jaren ‘80 plaatsgevonden. Een gemengd gezelschap van onderzoekers dat werd gecoördineerd door de astronoom Anthony Aveni van de Colgate Universiteit van New York, heeft veel nieuwe informatie verzameld over allerlei aspecten van de strepen. Maria Reiche waren de “ster-achtige centra” zoals zij ze noemde, opgevallen — heuveltjes of verhoogde uitsteeksels van waaruit de strepen in alle richtingen liepen. Ook deze centra waren door strepen verbonden. Het nieuwe onderzoek bevestigde deze bevindingen en ontdekte veel meer van deze “straal-centra”, zoals ze werden gedoopt. Talloze strepen bleken ook diep uitgesleten voetpaden te bevatten, wat leek te wijzen op herhaald heen en weer lopen of pelgrimages. Het doel hiervan bleef onduidelijk. Het gedetailleerd in kaart brengen van de strepen wees erop dat tenminste een aantal ervan te maken kon hebben met oude begraafplaatsen op de pampa, en met oude aquaducten en “arrovos” (de gewoonlijk droge beddingen van woestijnbeekjes). Sommige strepen leken gericht naar bergen waar volgens de autochtone Amerikaanse traditie water- of regengoden leefden. Er bevonden zich stenen palen en vreemde open plekken tussen de markeringen, en er werd gebroken aardewerk aangetroffen, dat waarschijnlijk achtergelaten was als een soort religieuze offerande aan sommige van deze goden. Het nieuwe onderzoek bevestigde Hawkins’ eerdere bevindingen. Er was weinig bewijs voor de stelling dat de strepen een astronomische betekenis hadden.

De kunst van het vliegen

Toch lijkt het erop dat de markeringen van Nazca, en speciaal de bodemtekeningen, of “geogliefen”, gemaakt zijn om vanuit de lucht te worden gezien. Bovendien waren de tekeningen op de grond zeer symmetrisch en goed van proportie, terwijl ze op een enorme schaal zijn uitgevoerd. Het is duidelijk dat ze alleen maar gemaakt kunnen zijn vanaf tekeningen op schaal, of door groepjes mensen op de grond die vanuit de lucht aanwijzingen kregen. Hieruit ontstond de hypothese dat de mensen van de oude Nazca-cultuur in staat waren om te vliegen, met gebruikmaking van hete lucht. Er werd een experiment uitgevoerd. Uit het resultaat bleek dat de oude inwoners inderdaad met ballonnen zouden hebben kunnen vliegen, maar het was onmogelijk te bewijzen dat ze dat ook hebben gedaan.

Met de toename van onze archeologische en antropologische kennis over het Amerikaanse continent is er langzamerhand een nieuwe verklaring voor de strepen naar voren gekomen. Veel mensen denken nu dat de markeringen met sjamanisme te maken hebben, een religieus systeem van bepaalde volksstammen waarbij de beoefenaren in een staat van trance raken, een “uittreding” uit het lichaam, om met de voorouders, de goden en andere inwoners van de geestenwereld te kunnen communiceren. We weten nu dat het sjamanisme vanaf de oudste tijden volop in Peru aanwezig was. In het noorden van het land staan de ruïnes van een heel vreemde tempel, Chavin de Huantar genaamd, die uit ongeveer 800 v.Chr. stamt. Deze plek was het centrum van een sjamanistische cultus die de hele kust van Peru eeuwenlang heeft beïnvloed. Een essentieel deel van de cultus was het innemen van hallucinogene middelen zoals mescaline. Als zulke middelen in een rituele context worden ingenomen, voelt de sjamaan dat zijn lichaam verandert in dat van een “krachtdier” of “nagual”.

Chavin de Huantar.

Markeringen die beschermen?

De Amerikaanse antropoloog Marlene Dobkin de Rios heeft geopperd dat de Nazca-markeringen te maken hebben met het vliegen van de geest van de sjamaan. De dier-geogliefen stellen sjamanistische krachtdieren voor, en zouden tekens van bovennatuurlijke machten kunnen zijn geweest. De sjamanistische hemel was een onvriendelijke hemel, en de bodemtekeningen moesten vanuit dat perspectief worden gezien. Dobkin de Rios ziet de strepen als “entoptisch” van vorm, wat wil zeggen dat ze een weergave zijn van patronen die onwillekeurig in de hersenen worden gevormd tijdens trance-toestanden. Andere onderzoekers hebben ook het verband gelegd met sjamanisme en uittredingen. Engelse onderzoekers die het raadsel van de “ley-lijnen” bestuderen, hebben ook dergelijke conclusies getrokken. Zij denken dat de Nazca-strepen een “sjamanistisch landschap” voorstellen waarin een soort geografie van de geest werd uitgebeeld. In het licht hiervan lijkt het er toch op dat de Nazca-strepen bedoeld waren om van boven te worden gezien, door de lichaamsloze ogen van de rondvliegende geest van een sjamaan.