Automatische kunst: wie of wat stuurt de hand?

Worden mensen die kunst maken onbewust geleid door buitenaardse geesten of is er een andere verklaring?

Met grote, brede streken ontstond de omtrek van een landschap op het papier. Het potlood bewoog op een manische manier, net alsof de kunstenaar boos en verstoord was. Het was het werk van een zelfverzekerde tekenaar in beroering. Maar de antiquair John Tuckey, de man die het potlood hanteerde, was heel ontspannen en kalm, en hij gaf zelfs toe dat hij ondanks wat incidenteel geliefhebber met waterverf, zeker geen tekenaar was.

Totdat hij in 1995 aan kanker stierf, deed Tuckey aan zogeheten automatische kunst — schrijven, tekenen en componeren zonder bewuste sturing of vooropgezet idee van wat er wordt gemaakt. Anthea, de dochter van Tuckey, vertelde hoe haar vader in de vroege jaren ‘70 met automatisch schrijven was begonnen: “Hij had gelezen dat iedereen ertoe in staat was wanneer je elke dag maar wat tijd reserveerde om het te proberen. Hij zat aan zijn bureau, keek niet naar het papier en hield de pen heel losjes in zijn hand. Drie weken lang gebeurde er niets tot op een dag het potlood slordige spiralen op het vel papier begon te tekenen, als geleid door een onzichtbare hand. Toen schoot het potlood plotseling onder een hoek weg en begon iets te produceren dat op een handschrift leek.”

Matthew Manning werd begin jaren ‘70, vóór hij zich volledig wijdde aan het genezen van mensen, geplaagd door de activiteit van een poltergeist, die alleen maar verminderde door het maken van automatische kunst en automatisch schrijven. Het werk van de Engelse kunstenaar Aubrey Beardsley en de Duitse Albrecht Dürer waren daarbij favoriet. Manning gelooft niet dat de tekeningen werden “gechanneld” door de geesten van de dode artiesten.

Bestuurd door een geest?

Tijdens de tien jaar daarna werkte Tuckey aan zijn bizarre talent en produceerde hij ladingen automatische handschriften en tekeningen — waarvan veel in de stijl van de beroemde schilder Michelangelo en beroemde schrijvers als Katherine Mansfield, Robert Browning, George Eliot en Charles Dickens. Even opmerkelijk is dat Tuckey ervan overtuigd was dat veel van zijn werk werd gestuurd door de geesten van deze grote meesters.

De bewering van Tuckey, dat geesten uit het hiernamaals zijn werk stuurden, staat niet op zichzelf. Het is zelfs zo dat de praktijk van het automatisch schrijven heel ver teruggaat. De oude Egyptenaren en de Grieken gebruikten het als een middel om te communiceren met de geesten van de doden. Van recenter datum is de populariteit van automatisme — zoals het fenomeen vaak wordt genoemd — in de vorige eeuw, toen er een golf van interesse voor het spiritisme door Europa en de V.S. spoelde. De opkomst van de New Age-beweging heeft tot een vergelijkbare opleving geleid, waarbij mensen van allerlei rangen en standen kunstwerken, literatuur en muziek produceren die, zogenaamd, zijn ingegeven door allerlei onstoffelijke entiteiten.

Uitgedaagd geloof

Er zijn automatisten die geloven dat zij niet alleen contact hebben met de zielen van de overledenen, maar ook met onstoffelijke wezens die nooit op deze planeet hebben geleefd. Anderen beweren dat zij hun artistieke inspiratie van engelen krijgen, of van buitenaardse wezens, van schepsels uit de folklore, zoals feeën en elfen, of van hun eigen hogere ik. Weer anderen houden vol dat ze putten uit een “universele geest” of het collectieve geheugen van de mensheid, of zelfs uit de geest van God.

De moeilijkheid met dit soort beweringen is dat ze onmogelijk wetenschappelijk te toetsen zijn. Dit feit alleen al zorgt ervoor dat de kunstcritici en de conventionele wetenschappers die sceptisch staan tegenover het bestaan van een leven na de dood, het hele fenomeen verwerpen. Want waarom, vragen zij zich af, zouden de geesten van de grote meesters nog artistiek actief willen blijven na hun dood? En, nog belangrijker, waarom zouden zij kunstwerken willen “co-produceren” die in verreweg de meeste gevallen inferieur zijn aan de meesterwerken die ze maakten tijdens hun leven?

Volgens Rosemary Brown, een automatistische musicus die beweert dat zij het doorgeefluik was van talrijke overleden componisten, is het antwoord simpel. Ze beweert bij hoog en bij laag dat de geesten die tot haar komen, de mensheid meer bewust willen maken van de dimensie van de geest. Welke inzichten heeft de wetenschap te bieden over dit bizarre verschijnsel?

Een van de meest verbazingwekkende kenmerken van het werk van de automatische schilder Luiz Gasparetto is zijn vermogen om binnen een minuut een “meesterwerk” te maken, zoals bijvoorbeeld een stilleven in de stijl van Cézanne. Gasparetto gebruikt geen penselen maar brengt de verf aan met zijn vingers.

Menselijke factor?

Zolang het automatisme haar band met het spiritisme niet opgeeft, zullen de meeste wetenschappers dergelijke paranormale fenomenen niet willen onderzoeken, omdat zij bang zijn voor de spot van hun collega’s of voor hun loopbaan. De Britse psycholoog Stan Gooch is een van de weinige wetenschappers die zich op het terrein van het automatisme beweegt. Alhoewel hij geen aanhanger is van de hypothese van het leven na de dood, gelooft Gooch dat paranormale verschijnselen zoals mediumschap en “chanelling”, waarvan automatisme een speciale uitdrukkingsvorm is, wel bestaan. Ze zouden kunnen worden verklaard door het bestaan van verschillende persoonlijkheden binnen de menselijke psyche.

Onderzoek door hypnose heeft bijvoorbeeld uitgewezen dat de menselijke geest bijzonder vatbaar is voor “dissociatie”, een toestand waarin gedachten en mentale processen zich buiten het normale bewustzijn afspelen. Proefpersonen onder hypnose hebben tijdens enkele experimenten indrukwekkende voorbeelden van automatisch schrijven en tekenen geproduceerd, maar dat wisten ze niet meer toen ze weer tot hun normale bewustzijn kwamen.

Er bestaan echter ook gegevens uit de medische wetenschap die erop wijzen dat er een drievoudig verband is tussen dissociatie, het vermogen om spontaan creatieve kunstwerken te maken en geestesgestoordheid.

Francesca Jones vroeg de paranormaal begaafde kunstenares Anne Brydges om een tekening te maken van haar “geesten-gids”. Toen ze het portret zag, werd ze getroffen door de gelijkenis met een foto van haar oude vriend “Boris”, die meer dan vijf jaar eerder was overleden. Haar gids verklaarde: “Omdat ik nooit een mens ben geweest, dacht ik dat je me eerder zou accepteren in een vorm die je kende en vertrouwde.”

Opmerkelijke talenten

In het eerste deel van deze eeuw was de orthodoxe wetenschap minder terughoudend in het gebruik van zogenaamde paranormale activiteiten en gebruikte de psychotherapie automatisch schrijven als een middel om de werking van de onbewuste geest te onderzoeken. In de jaren ‘30 gebruikte de Amerikaanse psychiater Dr. Anita Mühl de techniek bijvoorbeeld met opmerkelijke resultaten bij enkele van haar chronisch zieke patiënten. Veel van haar patiënten schreven, tekenden en componeerden muziek met de hand waarmee ze normaal gesproken niet schreven, of met twee handen. Ze konden ook in spiegelschrift schrijven, evenals achterwaarts en ondersteboven, en dat alles heel snel en foutloos. Sommige patiënten van Dr. Mühl maakten tekeningen die nog meer verbijsterden omdat ze “blind” waren vervaardigd, zonder op het papier te kijken waarop ze tekenden. Toch stonden de hoofden altijd precies op de rompen. De buitengewone talenten van de Braziliaanse automatische kunstenaar Luiz Gasparetto ondersteunen haar resultaten. Gasparetto kan zonder naar het canvas te kijken, tegelijkertijd twee schilderijen van grote meesters maken, met één hand die normaal werkt, en één die ondersteboven tekent.

Dr. Mühl geloofde dat de automatische kunst van haar patiënten bestond uit materiaal dat uit de diepten van het onderbewustzijn wordt gehaald. Ze gelooft dat het ooit deel uitmaakte van het bewuste zelf, maar dat het door welke oorzaak dan ook, was afgesplitst en verdrongen uit het bewustzijn, waarschijnlijk al in de vroege kindertijd. Er zijn onderzoekers die een verband hebben ontdekt tussen “doorgeven” en trauma’s en misbruik uit de kindertijd. Is het mogelijk dat automatisme eigenlijk een begraven aspect van de persoonlijkheid is dat in een nieuwe vorm weer aan de oppervlakte verschijnt? Gooch is er niet van overtuigd dat dit het volledige antwoord is. De vaardigheid van de geest om te dissociëren, af te splitsen van het normale bewustzijn, wijst op het bestaan van wellicht meerdere, gescheiden centra van ervaring. Deze centra staan misschien in verband met het onderbewuste, of, zo veronderstelt de psycholoog Ernest Hildegard, bestaan naast of langs de grenzen van het waakbewustzijn. Wat de waarheid ook moge zijn, het is duidelijk dat we iets in ons hebben waardoor we niet alleen met fenomenale snelheid en vaardigheid kunnen schrijven en tekenen, maar ook spontaan totaal nieuw en volledig materiaal kunnen maken. Gooch vraagt zich af waar dit materiaal wordt opgeslagen voordat het wordt “losgelaten”.

Alhoewel hij geen eenduidige antwoorden heeft, denkt Gooch dat er bij automatisten geen geesten uit andere sferen in het spel zijn, maar dat zij zeer waarschijnlijk toegang hebben tot hun onderbewustzijn. Deze hypothese roept echter weer nieuwe vragen op die de wetenschap zal moeten beantwoorden, zoals: waar zetelt het onderbewustzijn en wat is zijn ware aard en doel?